Hossein Ravanbakhsh

"شور نقاشانه، نگاهی به نقاشی های محمد ظریف"

محمد ظریف نظیف‏کار معروف‏ به سایه متولد ۱۳۱۴ ه.ش در مشهد، دوران نوجوانی خود را ابتدا در تهران و نزد چند عکاسی آموزش دیده و بکار مشغول شد. در سال ۱۳۳۹ نخست به مدت شش ماه و پس از آن در سال ۱۳۴۰ به مدت یک‏سال در شهر بابل نزد عکاسی «می می» فعالیت می‏ کرد تا اینکه در سال ۱۳۴۲ شخصاً به طور حرفه ‏ای «فتو سایه» را در بابل به راه انداخت و مشغول به عکاسی شد. بیشتر عکس‏ هایش را پرترۀ افراد عادی در بر می‏ گیرند که در عکاسی‏ اش حضور می‏ یافتند و برای خود و یا خانواده ‏شان عکس می ‏انداختند، اما در بین آنها عکس ‏هایی نیز می ‏توان یافت که از نگاه ویژه عکاس در نوع نورپردازی و انتخاب سوژه و پس زمینه آن خبر می‏دهد. درآرشیوعکاسی‏اش بیش از ۱۷۵۰۰۰ قطعه نگاتیو وجود دارد. اکنون نیز بیش از پنج سال است که زندگی خود را با کشیدن نقاشی از طبیعت درختان و معماری شهری(با الهام از عکس‏ هایی که گاه می‏ گیرد) معنایی دیگر کرده است.

او از۷۱ سالگی سرشار از انرژی، به کشیدن نقاشی مشغول شده، برای خود نقش ‏ها می ‏زند و در آنها غرق می ‏شود. در سخنانش اشاره می‏ کند که دو چیز انسان را می‏ سازد: تهی‏دستی و غربت، و اینگونه ادامه می دهد که در سال‏ های زندگی‏ ام طعم هر دو را به‏ گونه ‏ای چشیده ‏ام و اکنون که ۷۵ سالگی‏ را پشت‏ سر می‏ گذارم چند سالی ست که خود را به دنیایی دیگر سپرده ‏ام. مدت زمانی بیش از ۴۰ سال در دنیای من تصویر به  صورت عکس حضور داشت، همان زمانی که حدود سال ۱۳۳۹ یا ۱۳۴۰ه.ش از تهران به شهر بابل آمدم و نزد عکاسی «می ‏می»  به مدت یک‏سال و شش ماه مشغول به‏ کار شدم. پس از آن به شکل مستقل در سال ۱۳۴۲ فروشگاه عکاسی با نام «سایه» را در خیابان بازار روبروی مسجد جامع براه انداختم و تا به امروز چیزی حدود ۱۷۵۰۰۰ قطعه عکس گرفته و روتوش کرده ‏ام. در این زمان که سنی از من گذشته و دنیای عکاسی با امکانات دیجیتال پیش می ‏رود ادارۀ فروشگاه را به فرزندان سپرده‏ ام و به همراه همسرم که سال ‏های غربت را با او پشت‏ سر گذارده‏ ام در خانه‏ ای ویلایی در شهرک خانه دریا، حوالی محمودآباد زندگی را می‏ گذرانم. به نقاشی می ‏پردازم و با دوستانم به پیاده روی روزانه می ‏رویم، در کنار همسر و فرزندان و نوه‏ هایم روزها را با تمام سختی ها و لذت‏ هایش می‏ گذرانم و تا به امروز نه تسلیم تهی‏دستی شده ‏ام و نه غربت، بلکه این هر دو را پشت ‏سر نهاده و از آنها درس زندگی آموختم، از مهر مادری که فرزندان را در آغوش خود پرورش می ‏داد، پدری که غرایزش در من ادامه یافت و خواهرانی که اکنون کلامشان برایم به یادگار مانده‏ است. دوستان، همراهان، مردم و طبیعتی که در کنارشان سال ‏ها را سپری کردم و هرکدام‏شان برایم زندگی را معنایی کردند امروزه برایم سرمایه‏ هایی هستند که در تنگ ‏ترین و سخت‏ ترین لحظه‏ ها چه در شکل مادی و چه در صورت‏ های دیگرش در کنارم مانده ‏اند. در رابطه با نقاشی به نظرم می ‏رسد این شمایید که انتخاب می‏ کنید چه چیزهایی، چگونه و به چه شکلی در کنار هم بیایند.  نسبت به عکاسی در دنیای تصاویر نقاشی رنگ ‏ها با آزادی بیشتری درهم ادغام می ‏شوند و رهایی خود را به رخَم می‏ کشند. من نیز از آنها لذت می ‏برم و ساعت‏ ها محو در زندگی‏شان می ‏شوم به طوری که در برخی مواقع گذشت زمان از دستم می‏ رود، چایی که همسرم ریخته ‏است سرد می‏ شود و رنگ در ظرف خود خشک. آرام آرام و در جریانی که به زندگی می ‏ماند رنگ‏ ها کنار هم می ‏آیند و در همراهی با ضربه ‏های قلم مو بر سطح کاغذ، دنیای نقاشی‏ هایم را می‏ سازند. نمی ‏دانم راهی که می ‏روم به کجاست و از نظر دیگران درست است یا نه، اما این را می ‏دانم که عاشق طبیعت هستم. در طبیعت چیز‏های زیادی را برای تصویر کردن پیدا می‏ کنم. تک درخت را که می‏ بینم انسان برایم مجسم می ‏شود و انبوه درختان جمعیت و خانواده را برایم به ارمغان می‏ آورد. گذشتِ فصل‏ ها عمر رفته و مانده را در خودشان دارند و رنگ‏ ها در هر فصلی رقصی ویژه بر تابلوهایم ایجاد می‏ کنند. گل‏ها را دوست دارم چون هرکدامشان شخصیت ویژۀ خود دارند. کوه ‏ها، زمین و آسمان عمق وجودم را سرشار از خود می‏ گردانند و در لحظه ‏ای تکرار نشدنی بر بوم می ‏نشینند. این تابلوهایی که می ‏بینید خودم هستم با یک عمر زندگی، هر لحظه ‏شان خاطره‏ ای ست و هر دَمِشان نفَسی که می‏ آید و می ‏رود.

در استفاده از رنگ، جنسیت اکریلیک را بر دیگر مواد ترجیح می‏ دهم تا با قلم موهایی که دارم آنها را سریع ‏تر و آسان‏ تر بر کاغذهای مقوایی از نوع فابریانو که تاکنون بهترین زمینه برای آثارم بوده ‏اند بنشانم. گاه گاهی از گواش و رنگ روغنی هم برای شکل ‏دهی به ذهنیتم استفاده کرده ‏ام و مواد دیگری هم‏چون چوب را برای زمینۀ آثارم بکاربرده‏ ام اما در آنها آن‏ چیزی را که به دنبالش بودم نیافتم. درعکاسی با وصف آن همه کاری که انجام‏شان داده‏ ام هرگز چنین آزادانه فرصت نکردم خود را ببینم و شاید این شادابی هم ازهمین است که خود را در نقاشی یافتم، همین و بس. پس از دیدن آثار او به خود می‏گویم چه زیباست که هنوز افرادی هستند تا در آزادی و رهایی از سبک‏ ها و ایسم‏ های هنر به این فعل می‏ پردازند و از آن لذت می ‏برند و ما با دیدن آنها و آثارشان انرژی زندگی کردن را بازمی یابیم. این‏چنین تا به امروز افراد بسیاری را دیدم که در سنین متفاوت به لحظه‏ های زندگی ‏شان ‏گونه‏ ای خاص معنا داده‏ اند. یکی با پرداختن به نقاشی، عکاسی، مجسمه سازی و...، دیگری با نوشتن توسط قلم خوشنویسی، یکی با بافتن و دوختن، آن دیگری با نوشتن چیزی که هرگز نفهمیده که چیست، کسی با کاشتن یک گل یا یک درخت[۱] و خلاصه هر کسی به نحوی، حتی به شیوه‏ هایی که امروزه از نظر تئوری هنر در هیچ شاخه ‏ای از آن قرار ندارند[۲]. همین‏ ها با رفتارشان گفته ‏اند که هنر آن‏ چیزی نیست که در دانشگاه‏ ها و مدارس هنری می ‏آموزانند. هنر را می ‏توان در روند زندگی و چگونگی آن آموخت. آنچه ‏که ما در کتاب‏ ها و تعاریف به دنبال آن می‏ گردیم در اطراف‏مان قرار دارند. کافی‏ست کمی دقیق ‏تر ابتدا به خود، آنگاه به دنیایی که در آن زندگی می‏ کنیم بنگریم. خواهیم دید موارد بسیار زیادی جهت بروز آنچه که در درون‏مان است یافت می ‏شود که تاکنون به آن‏ها بی ‏توجه بوده ‏ایم.

دنیای افرادی که رفتاری این‏چنین دارند گاه فراتر از ادعاهایی ‏ست که هنر امروز را فرا گرفته. ایشان خواسته یا ناخواسته هنر را در دنیای خود می‏ آفرینند و ما را در همنشینی با آن قرار می ‏دهند تا یک‏بار دیگر بی‏اندیشیم که هنر مِلک شخصی نیست که افرادی از خواص در آن به تنفس بپردازند و نه ابزاری محدود تا بهانۀ دست روشنفکرانۀ انسان شود، و نه کالایی که بتوان از طریق آن به فضای دلخواه رسید. می ‏توان دید که هنر اینان نه عین زندگی که خودِ آن است دارای فراز و فرودهایی که در هر موجود، وجودی متناسب با او میابد و با زمان تغییر می‏ کند، همان طور که طبیعت تغییرمی‏ پذیرد[۳] و دنیا دگرگون می ‏شود. برای ایشان اثر هنری امضاء شخصی نیست که پس از دست‏یابی به آن نخواهند تغییرش دهند. آری شور نقاشانه در این‏گونه آثار بدین سبب توجه را به سمت خود می ‏کشاند که در روندی دلخواه عیان می‏شود، و نه در سبکی از پیش تعیین شده و رسمیت یافته.

حسین روانبخش

۱۴/۱۰/۱۳۸۸ ه.خ  کرج

ویرایش مجدد :  ۱/۲/۱۳۸۹ ه.خ  کرج